ლაკლაუ / მუფი - "ჰეგემონია და სოციალისტური სტრატეგია" (შესავალი)

მემარცხენე აზროვნება დღეს გზაგასაყართან დგას. წარსულის „უცილო ჭეშმარიტებები“ - ანალიზისა და პოლიტიკური კალკულაციის კლასიკური ფორმები, დაპირისპირებულ ძალთა ბუნება, თავად მემარცხენეობის ამოცანებათა რაობა - მნიშვნელოვანი გამოწვევის წინაშე დააყენეს ისტორიულმა მუტაციებმა, რომლებმაც მათ საფუძველი შეურყიეს. ზოგიერთი მუტაცია, ეჭვგარეშე, წარუმატებლობებსა და იმედგაცრუებებს უკავშირდება : ბუდაპეშტმა, პრაღამ და პოლონეთის სახელმწიფო გადატრიალებამ, ქაბულმა, ვიეტნამსა და კამბოჯაში კომუნისტების გამარჯვებამ, კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენეს არამხოლოდ სოციალიზმის მნიშვნელობა, არამედ ის გზებიც, რომლებმაც მასთან უნდა მიგვიყვანონ. ამას შედეგად მოყვა მტკივნეული, მაგრამ აუცილებელი  კრიტიკული გადააზრება  იმ თეორიული და პოლიტიკური ნიადაგისა, რომელზეც, ტრადიციულად, მემარცხენეობის ინტელექტუალური ჰორიზონტი იშლებოდა. მაგრამ საქმე მხოლოდ ამაშიც არ არის. მუტაციებს საფუძვლად პოზიტიურ ფენომენთა მთელი წყებაც დაედო : ახალი ფემინიზმის გამოჩენა, ეთნიკურ, ნაციონალურ და სექსუალურ უმცირესობათა საპროტესტო მოძრაობები, საზოგადოების მარგინალურ ფენათა ანტიინსტიტუციური ეკოლოგიური წინააღმდეგობა, ბირთვული განიარაღების კამპანია, სოციალური ბრძოლის ატიპური ფორმები კაპიტალიზმის პერიფერიულ ქვეყნებში  - ყოველივე ეს მრავალი მიმართულებით განავრცობს სოციალური კონფლიქტურობას და ქმნის პოტენციალს - მაგრამ მხოლოდ პოტენციალს - უფრო თავისუფალი, დემოკრატიული და ეგალიტარული საზოგადოების შექმნისთვის.

 ეს პროცესი, პირველ რიგში, წარმოადგენს სოციალურის "სიჭარბეს"  საზოგადობის რაციონალურ და ორგანიზებულ სტრუქტურებთან, ანუ საზოგადოებრივ „წესრიგთან“ მიმართებით. ბევრნი, განსაკუთრებით ლიბერალურ-კონსერვატიული ბანაკის წარმომადგენლები, ამტკიცებენ, რომ დასავლური საზოგადოებები მმართველობის კრიზისს განიცდიან და ეგალიტარიზმი მათ დაშლით ემუქრება. თუმცა, სოციალური კონფლიქტის ახალმა ფორმებმა გამოწვიეს კრიზისი იმ თეორიული და პოლიტიკური ჩარჩოებისაც, რომლებთან დიალოგსაც ამ წიგნის უმთავრესი ნაწილი დაეთმობა.  აქ იგულისხმება არა მხოლოდ მემარცხენეობის კლასიკური დისკურსები,  არამედ ის მეთოდიც, რომლითაც ის სოციალური ცვლილებების აგენტებს, პოლიტიკური სივრცის აგების პროცესსა და ისტორიული ტრანსორმაციისთვის აუცილებელ გარემოებებს აღწერდა.  კრიზისში ახლა თავად სოციალიზმის ის კონცეფციაა, რომელიც ემყარებოდა მუშათა კლასის ონტოლოგიურად ცენტრალურ როლს, რევოლუციას - მხოლოდ და მხოლოდ „რ“-ით - როგორც საწყისს ერთი საზოგადოებიდან მეორეზე ტრანზიციისა და ილუზიას, რომ შესაძლებელია იარსებოს ისეთმა უნიტარულმა და ჰომოგენურმა კოლექტივმა, რომელშიც პოლიტიკური მომენტი ყოველგვარ აზრს დაკარგავს.

 თანამედროვე სოციალური ბრძოლის პლურალურობამ და მრავალფეროვნებამ ბოლო საყრდენიც გამოაცალა ამ პოლიტიკურ წარმოსახვითს. მიიჩნევდა რა, რომ საზოგადოების წევრები „უნივერსალური“ სუბიექტები არიან და თავად საზოგადოებები ერთიანი, ერთადერთი „ისტორიის“ გარშემო  კონცეპტუალიზდნენ, ეს წარმოსახვითი   აღწერდა საზოგადოებას როგორც გააზრებად სტრუქტურას, რომელიც შეიძლება შეიცნო გარკვეული კლასობრივი მდგომარეობების გათვალისწინებით და, პოლიტიკური აქტის მეშვეობით, ხელახლა დააფუძნო რაციონალურ, გამჭვირვალე წესრიგად. დღესდღეობით, მემარცხენეობა ამ იაკობინური წარმოსახვითის საბოლოო რღვევის მომსწრეა.

ერნესტო ლაკლაუ /შანტალ მუფი

 ამგვარად, თანამედროვე სოციალური ბრძოლების სიმრავლემ და პლურალურობამ თეორიული კრიზისი წარმოშვა. სწორედ აქ, პოლიტიკურისა და თეორიულის ურთიერთკავშირის შუაწერტილში, დაიკავებს პოზიციას ჩვენი დისკურსი. ყოველმხრივ ვეცადეთ, კრიზისის მიერ წარმოქმნილი თეორიული სიცარიელე არ ამოგვევსო  იმპრესიონისტული და სოციოლოგისტური დესკრიპტივიზმით, რომელიც უგულვებელყოფს თავისი დისკურსულობის კონდიციებს.  მიზნად ზუსტად საპირისპირო დავისახეთ : ვფოკუსირდით გარკვეულ დისკურსულ კატეგორიებზე, რომლებშიც, ერთი შეხედვით, კრიზისის მრავალმა ასპექტმა მოიყარა თავი; და სწორედ აქ, გარდატეხათა სიმრავლის სხვადასხვა შრეებში ამოგვეცნო ისტორიის შესაძლო მნიშვნელობა.  ყოველგვარი დისკურსული ეკლექტიზმი და მერყეობა დასაწყისიდანვე გამოვრიცხეთ. რადგან, როგორც ის „მანიფესტი“ ამბობს, რომლიდანაც კლასიკური პერიოდი იწყება, ახალ სივრცეებში გზის გაკვალვისას იმ მოგზაურებს უნდა მივბაძოთ, ვინც კარგად იციან, რომ თუ ტყეში დაიკარგებიან, არავითარ შემთხვევაში არ უნდა მოჰყვნენ აქეთ-იქით სიარულს, და, მითუმეტეს არც ერთ ადგილას გაჩერდნენ, არამედ აირჩიონ მიმართულება და, მიუხედავად იმისა, რომ ეს არჩევანი, შესაძლოა, მხოლოდ შემთხვევით იყოს განპირობებული, არასოდეს გადაუხვიონ თავდაპირველი გეზიდან. ამგვარად ისინი შეიძლება იქ ვერ მოხვდნენ, საითაც მიისწრაფვოდნენ, მაგრამ აუცილებლად მივლენ სადმე. სადმე, სადაც თავს უკეთ იგრძნობენ, ვიდრე შუაგულ ტყეში.

 ჩვენი ანალიზის გზამკვლევი ჰეგემონიის კონცეპტში - რომელსაც მივიჩნევთ მარქსისტული პოლიტიკური თეორეტიკის დისკურსულ ზედაფენად და  საკვანძო ცნებად -  მომხდარი ტრანსფორმაციები იყო. უმთავრესი დასკვნა კი - ის, რომ ჰეგემონიის კონცეპტის მიღმა იმალება ბევრად მეტი, ვიდრე პოლიტიკური ურთიერთობების  ტიპი, რომელიც მხოლოდ მარქსისტული თეორიის  ძირითადი კატეგორიების დამატება იყო. მეტიც, ის წინ წამოსწევს სოციალურის ლოგიკას, რომელიც  ამ კატეგორიებთან არათავსებადია. კლასიკური მარქსიზმისთვის, რომლის რაციონალიზმიც ისტორიასა და საზოგადოებას გააზრებად, კონცეპტუალიზებადი კანონების მიხედვით აგებულ ტოტალობებად მიიჩნევდა,   ჰეგემონიის ლოგიკა იყო გარეგანი,  დამატებითი, შესაძლო  ოპერაცია, რომელიც ევოლუციური პარადიგმის კონიუნქტურულ დისბალანსებთან მიმართებით გამოიყენებოდა. ევოლუციური პარადიგმისა, რომლის არსობრივი თუ „მორფოლოგიური“ ვალიდურობა არასდროს დგებოდა ეჭვქვეშ. (ამ წიგნის ერთ-ერთი მთავარი ამოცანა სწორედ შესაძლოს სპეციფიკური ლოგიკის განსაზღვრა იქნება). რაკი ამ კონცეპტს სულ უფრო ფართო მნიშვნელობით იყენებდნენ, ლენინიდან გრამშიმდე  ის სივრცეც გაფართოვდა, სადაც შესაძლო არტიკულაციები მოქმედებდნენ და "ისტორიული აუცილებლობის" კატეგორიამ - რომელიც იქამდე კლასიკური მარქსიზმის ქვაკუთხედს ქმნიდა - თეორიულ განზომილებაში გადაინაცვლა. როგორც ბოლო ორ თავში შევეცდებით დავასაბუთოთ, ჰეგემონიის კონცეპტისთვის იმპლიციტური სოციალური ლოგიკის განვრცობა და განსაზღვრა - განვრცობა, რომელიც ბევრად გასცდება გრამშის - შექმნის ნიადაგს თანამედროვე სოციალური ბრძოლების  სპეციფიკურობის გააზრებისთვის და მოგვცემს საშუალებას,  ახალი მემარცხენე პოლიტიკისთვის რადიკალური დემოკრატიის პროექტზე დაყრდნობით მოვხაზოთ კონტურები.

 ერთ კითხვას უნდა გავცეთ პასუხი : რატომ ვცდილობთ ამ მიზნის მიღწევას კლასიკური მარქსიზმის სხვადასხვა დისკურსული ზედაფენების კრიტიკითა და დეკონსტრუქციით?  იმით დავიწყებთ, რომ ნამდვილი  ერთადერთი დისკურსისა და კატეგორიათა ერთადერთი სისტემის მეშვეობით, მედიაციის გარეშე, არასდროს საუბრობს. და  მარქსისტული კატეგორიების დეკონსტრუქციისას, ჩვენ არ ვცდილობთ დავწეროთ „უნივერსალური ისტორია“, არ ვისწრაფვით, მივუერთოთ ჩვენი დისკურსი ცოდნის ერთადერთ, ხაზოვან პროცესს. უნივერსალური დისკურსების დრო ისევე ამოიწურა, როგორც ნორმატიული ეპისტემოლოგიებისა. პოლიკური დასკვნები, რომლის მსგავსნიც ამ წიგნშია გამოტანილი, შესაძლოა დაეყრდნონ ძლიერ განსხვავებულ დისკურსულ ფორმაციებს - მაგალითად, ქრისტიანობის გარკვეულ ფორმებს ან სოციალისტური ტრადიციისთვის უცხო ლიბერტარიანულ დისკურსებს -  რომელთაგან არც ერთი არ არის საზოგადოების ჭეშმარიტება ( ან „ჩვენი დროის დაუძლეველი ფილოსოფია“, როგორც სარტრი იტყოდა). თუმცა, სწორედ ამ მიზეზის გამო არის მარქსიზმი ერთ-ერთი იმ ტრადიციათაგან, რომელთა გავლითაც შესაძლებელი ხდება პოლიტიკის ახალი კონცეფციის ფორმულირება. საწყის წერტილად მარქსიზმს სულაც იმიტომ ვირჩევთ, რომ ის უშუალოდ ჩვენი წარსულია.

ანტონიო გრამში

 ისე ხომ არ ხდება,  რომ მარქსისტული თეორიის პრეტენზიებისა და მისი ვალიდურობის სივრცის შეზღუდვისას, კავშირს ვწყვეტთ რაღაც ისეთთან, რასაც ღრმად აქვს ფესვები გადგმული ამ თეორიაში - კონკრეტულად, მის მონისტურ სწრაფვასთან, საკუთარ კატეგორიებში ასახოს ისტორიის არსი და მისი ფარული მნიშვნელობა? პასუხი მხოლოდ დადებითი შეიძლება იყოს. იმაზე დისკუსიის წამოწყება, თუ რამდენად ვალიდურია მარქსისტული კატეგორიები ამჟამად, მხოლოდ იმ შემთხვევაში გახდება შესაძლებელი,  თუკი უარვყოფთ არსებობას ნებისმიერი ეპისტემოლოგიური პრეროგატივისა, რომელიც  „უნივერსალური კლასის“ ონტოლოგიურად პრივილეგირებული მდგომარეობითაა განპირობებული.აქ გარკვევით უნდა განვაცხადოთ, რომ პოსტ-მარქსიზმის ველში გადავედით. უკვე შეუძლებელია,  შევინარჩუნოთ როგორც სუბიექტურობისა და კლასების მარქსისტული გაგება, ისე კაპიტალიზმის ისტორიული განვითარების მარქსისტული ხედვა, და, ცხადია, კომუნიზმის, როგორც გამჭვირვალე,  ანტაგონიზმებისგან თავისუფალი საზოგადოების ხატი.  

 მაგრამ, თუკი ჩვენი ინტელექტუალური პროექტი პოსტ-მარქსისტულია, წიგნიც ასეთივე გამოდის. ჰეგემონიის კონცეფცია, რომელიც რადიკალური, ლიბერტარიანული და პლურალურისტური დემოკრატიისთვის ბრძოლაში მნიშვნელოვან ინსტრუმენტად მიგვაჩნია, ერთი მხრივ, მარქსიზმის გარკვეული ინტუიციებისა და დისკურსული ფორმების განვითარებით, ხოლო მეორი მხრივ, მისი სხვა ელემენტების შეზღუდვითა და უარყოფით შევიმუშავეთ. გრამშის დამოწმება, თუნდაც კრიტიკული ფორმით, აქ დიდ მნიშვნელობას იძენს. ტექსტში ვცადეთ აღვედგინა მეორე ინტერნაციონალის პერიოდის მარქსიზმის დისკურსული მრავალფეროვნება და სიმდიდრე, რომელიც ჯერ სტალინურ და პოსტ-სტალინურ ერაში შექმნილმა მარქსიზმ-ლენინიზმის გამოშიგნულმა, მონოლითურმა ხატმა გადაფარა, ახლა კი  მსხვერპლია ამ ხატის რეპროდუქციისა, რომელსაც,  ნეგატიური დატვირთვით, თანამედროვე ანტი-მარქსისტები ქმნიან. ვერც დიადი, ჰომოგენური და უკვდავი „ისტორიული მატერიალიზმის“ დამცველები და ვერც „nouveaux philosophes” მსგავსი პროფესიონალი ანტი-მარქსისტები აცნობიერებენ, რომ მათ აპოლოგიებსაც  და დიატრიბებსაც ფესვები გადგმული აქვთ იმ ნაივურ, პრიმიტიულ კონცეფციაში დოქტრინის როლისა და მისი ერთიანობის საზღვების შესახებ, რომელიც, თავისი არსობრივი დეტერმინაციებით, სტალინისტური წარმოსახვითის  ნაწილია.
 ამის საპირისპიროდ, ჩვენ ვცადეთ აღგვედგინა მარქსისტული ტექსტების პლურალურობა და აღმოგვეჩინა დისკურსების  - გარკვეულწილად ჰეტეროგენულთა და წინააღმდეგობრივთა - მთელი ჯაჭვი, რომელიც განაპირობებს ამ ტექსტების შინაგან სტრუქტურას,  მრავალფეროვნებას და საშუალებას აძლევს მათ, დარჩნენ პოლიტიკური ანალიზის ორიენტირებად. დიადი ინტელექტუალური ტრადიცია ერთი ხელის მოსმით, უცაბედი რღვევის შედეგად არ დაიძლევა  - მდინარის განშტოებების  მსგავსად, ინტელექტუალური დინებები, რომლებსაც ერთი სათავე აქვთ, სხვადასხვა მიმართულებით იშლებიან და სხვა სათავეებიდან მომდინარე ნაკადებს ერევიან. კლასიკური მარქსიზმის დისკურსები სწორედ ამგვარად შეიძლება დაგვეხმარონ ახალი მემარცხენე აზროვნების ფორმირებაში :  თუკი გვიანდერძებენ ზოგიერთი კონცეპტს, გარდაქმნიან ან უარყოფენ სხვებს და შეერევიან იმ უსასრულო ინტერტექსტუალობას ემანსიპატორული დისკურსებისა, რომელშიც სოციალურის პლურალურობა იძენს სხეულს.

Renata Salecl - შფოთვის შესახებ (ნაწილი II)

თუკი დასავლელი სუბიექტი ერთი მხრივ თვითშემოქმედია, ანუ სუბიექტი, რომელსაც საკუთარი თავისგან ის შეუძლია შექმნას, რაც მოესურვება და აღარაა დამოკიდებული წარსულის ავტორიტეტებზე, ოჯახზე, რელიგიაზე თუ სახელმწიფოზე, მეორე მხრივ, მან  დაკარგა „დაცულობის“ განცდა, რომელსაც ამ ავტორიტეტებთან ბრძოლა ანიჭებდა. სუბიექტის მიერ საკუთარი თავისა და სოციალურ სიმბოლურ ქსელში თავისი ადგილის აღქმაში მოხდა ცვლილებები, რომლებმაც სათავე დაუდეს ახალ შფოთვებს სხეულთან და სოციალურ როლთან დაკავშირებით. ეს მნიშვნელოვნადაა განპირობებული კაპიტალიზმის დღევანდელი სტრუქტურით. თუმცა, კონსუმერიზმის იდეოლოგია , ისევ და ისევ პარადოქსულად, ამ შფოთვისაგან თავის დაღწევის გზასაც გვთავაზობს. მეტიც, ისე ჩანს, რომ სწორედ ეს შფოთვაა მამოძრავებელი ძალა მარკეტინგულ პოლიტიკისა, რომელიც თანამედროვე კონსუმერისტულ საზოგადოებაზე ბატონობს.

შფოთვა და ახალი წარმოსახვითი

ფსიქოანალიზი და მარკეტინგი თანხმდებიან, რომ სურვილი აკრძალვასთანაა დაკავშირებული. ფროიდმა ამ თემაზე ცინიკურად აღნიშნა, რომ იქ, სადაც კულტურული აკრძალვები არ არსებობდნენ, ადამიანებმა ისინი იმისთვის გამოიგონეს, რომ სურვილებისთვის სიცოცხლე შეენარჩუნებინათ. არც ლაკანმა დააკლო, განაცხადა რა, რომ სუბიექტს არასდროს მოუნდებოდა დაუფლებოდა საგანს, თუკი არ იარსებებდა სიმბოლური წესრიგი, რომელიც ამას აუკრძალავდა. ისიც კარგადაა ცნობილი, რომ პროდუქტები მით უფრო სასურველნი ხდებიან, რაც უფრო რთულია და ძვირი ჯდება მათი შეძენა. ( არასდროს დამავიწყდება იმ სერბი სტუდენტის გახარებული თვალები, ვინც ბელგრადში მიყვებოდა, რომ გამუდმებით წმენდს თავის Nike-ის ბოტასებს და იმედოვნებს, რომ მათ რამდენიმე წელი შეინარჩუნებს). ბრენდმეიკერების ახალი ფილოსოფიის თანახმად საჭირო არ არის ზრუნვა იმაზე, რომ შენი ლოგო მესამე სამყაროს ქვეყნების მწარმოებლებმა არ გამოიყენონ. თუკი თურქული კომპანია Nike-ის  ბოტასების ასლებს გამოუშვებს, Nike  მას არ უჩივლებს. რაკი მისი მთავარი საზრუნავი ისაა, რომ თავისი ლოგო ყველგან და ყოველთვის იყოს, Nike ამას უბრალოდ მორიგ სარეკლამო კამპანიად აღიქვამს. არსებობს კიდევ ერთი საყოველთაოდ ცნობილი სტრატეგია პროდუქტებზე „დამოკიდებულების“ შესაქმნელად : Nike და მსგავსი ბრენდები ჭარბ პროდუქტებს უღარიბესი უბნების მცხოვრებლებს მიუგდებენ ხოლმე, და ამგვარად, ახალგაზრდა მომხმარებლებს თავიანთ პროდუქტებზე მიაჯაჭვავენ. თუკი სურვილი აკრძალვას უკავშირდება, ნიშნავს თუ არა ეს, რომ თანამედროვე კომპანიები პროდუქტების უფასოდ დარიგებით სურვილს კლავენ? 

პარადოქსულია, მაგრამ ასე არ ხდება, რადგან დღევანდელი კაპიტალიზმი მხოლოდ პროდუქტებს კი არ ყიდის, არამედ სპეციფიკურ წარმოსახვითსაც  ქმნის, რომელთანაც ადამიანებს თავიანთი თავის იდენტიფიცირება შეუძლიათ. ამ აზრით, ზემოთ ნახსენები არაადეკვატურობის განცდა მნიშვნელოვან როლს იძენს თანემდროვე მარკეტინგის ოპერირებაში. თუმცა, პრობლემა ის არ არის, რომ მედიის მიერ შემოთავაზებულ წარმატებისა და სილამაზის ხატებს -  რამდენადაც უნდა სურდეთ მათთან იდენტიფიცირება -  ადამიანები ვერასდროს წვდებიან და, ამიტომაც, თავს არაადეკვატურებად გრძნობენ. მოდის ინდუსტრია უკვე კარგა ხანია არწმუნებს მომხმარებლებს, რომ ისინი  მოდურ ტენდენციებს კი არ უნდა მიყვნენ, კი არ უნდა სცადონ სხვებად იქცნენ, არამედ იპოვონ განსაკუთრებული საკუთარ თავში და, მოდის დახმარებით,  გამოკვეთონ ის. 

სარეკლამო ინდუსტრია წინა საუკუნის დასაწყისში, ფსიქოანალიტიკური ცოდნის გამოყენების პირველი მცდელობებისას, ცდილობდა ავტორიტეტთან მომხმარებლის იდენტიფიკაცია გაეყიდა. ამას  საფუძველად ედო მოსაზრება, რომ „ყიდვისას  მოქმედებს ქვეცნობიერი პროცესი, რომლის დროსაც მომხმარებელი ემორჩილება იმას, რასაც ავტორიტეტის ბრძანებებად მიიჩნევს, ავტორიტეტისა, რომლის აზრსაც მშფოთვარედ და პატივისცემით ითვალისწინებს.“ ამიტომაც, იმდროინდელი მარკეტინგი ცდილობდა დაერწმუნებინა ადამიანები, სხვებივით მოქცეულიყვნენ,  ავტორიტეტთან თვითიდენტიფიცირება მოეხდინათ. მართალია ადამიანები კვლავაც ეძებენ  მისაბაძ მაგალითებს (მაგალითად, გართობის ინდუსტრიაში),  მაგრამ დღევანდელი მარკეტინგი  მიიჩნევს, რომ მომხმარებელმა, ნაცვლად იმისა, რომ ბაზრის დიქტატს დაემორჩილოს, მისაბაძ მაგალითებში თავისი თავი უნდა აღმოაჩინოს. თუმცა არც ეს მარკეტინგული სტრატეგია უადვილებს ცხოვრებას მომხმარებელს, რადგან ახლა შფოთვას ის კი არ იწვევს, რომ ვერ ვახერხებთ გავხდეღ ვიღაც სხვა, არამედ ის, რომ არ შეგვიძლია  ვიყოთ ჩვენი თავი.

 იმის გასაგებად, თუ საით მიმართავს შფოთვას კონსუმერიზმი, საჭიროა ჯერ იმას დავაკვირდეთ, თუ როგორ ფუნქციონირებს თავად კაპიტალიზმი თანამედროვე დასავლურ საზოგადოებებში. უამრავმა კვლევამ დაადასტურა ცვლილება კაპიტალისტური წარმოების წესში, რომლის შემდგომაც უმთავრესი მნიშვნელობა არა პროდუქტების დამზადებამ, არამედ ხატების რეპროდუცირებამ შეიძინა. კაპიტალიზმის ახალი კულტურას განსაზღვრავს ის, რომ მომწოდებელმა და მომხმარებელმა გამყიდველი და მყიდველი ჩაანაცვლეს; ბაზრის მთავარი ფუნქცია ქსელების მენეჯმენტი გახდა და საკუთრება წვდომამ შეცვალა. რაკი ბაზარი პროდუქტებს ვეღარ იტევს და მათი ფასი ასე დაეცა, ეკონომიკა არა იმდენად ცალკეული პროდუქტების გაცვლა-გამოცვლაზე, რამდენადაც გრძელვადიან კომერციულ ურთერთობებზეა დამოკიდებული. კომპანიებისთვის უმნიშვნელოვანესია კლიენტებთან სამუდამო ურთიერთობა დაამყარონ, რათა ისინი მთელი სიცოცხლის განმავლობაში მოამარაგონ თავიანთი პროდუქტებით. ამიტომაც, მწარმოებლები მთელ ენერგიას იმისკენ მიმართავენ, რომ მომხმარებლების ნდობა მოიპოვონ დამათი მომავალი საჭიროებების შესახებ  გაიგონ. იმ საჭიროებებისაც კი, რომლის შესახებ თავად მომხმარებლებმაც არაფერი უწყიან. მაგალითად ბავშვის საფენების მწარმოებელი კომპანიაც გამოდგება, რომელიც თავის პროდუქტებს სახლში მიტანით გვთავაზობს: მას შემდეგ, რაც მშობლებს ამ კომპანიის პირველი საფენი მიუვათ სახლში, ისინი მხოლოდ მისგან ყიდულობენ ბავშვისთვის საჭირო  ნივთებს. ბავშვი ნელ-ნელა იზრდება და კომპანიაც ახალ-ახალ პროდუქტებს სთავაზობს ოჯახს. (ადვილი წარმოსადგენია, რომ ერთხელაც მწარმოებელი მშობლებს ბავშვის აღზრდასთან დაკავშირებულ უფასო ფსიქოანალიტიკურ რჩევებს შესთავაზებს).

 მომხმარებლების ნდობის მოპოვებასთან ერთად, თანამედროვე მწარმოებლები ცდილობენ გაყიდონ ხატი, ან, უკეთეს შემთხვევაში, ცხოვრების წესი.  განვიხილოთ, ე.წ. „დიზაინერული ყავა“, რომელსაც Starbucks და Coffe Republic ყიდიან. ამ დაწესებულებებში მხოლოდ ყავა კი არა, სპეციფიკური ცხოვრებისეული მომენტი, გამოცდილება იყიდება: გემოვნებით მოწყობილი სივრცე მყუდრო, შინაურულ ატმოსფეროს ქმნის, სადაც პოლიტიკურად კორექტული ინტელექტი მეფობს - მყიდველი არა მხოლოდ მნიშვნელოვან ეკოლოგიურ ინფორმაციას იღებს ყავის წარმოების შესახებ, არამედ იმასაც იგებს, თუ როგორ ეხმარება ამ (ძვირი) ყავის ყიდვით კოლუმბიელ ღარიბებს. მომხმარებელი ხვდება სიმბოლურ სივრცეში, სადაც, ერთი მხრივ, საკუთარი თავისთვის მოსაწონი ჩანს, მეორე მხრივ კი, გარესამყაროსგან იღებს დახმარებას - . თანამედროვე კაპიტალისტური საზოგადოება ცვლილებას განიცდის და ინდუსტრიული წარმოებიდან კულტურულზე გადადის. კულტურული გამოცდილებები  ბევრად მნიშვნელოვანი ხდება, ვიდრე პროდუქტები და სერვისები. 

თავის წიგნში „წვდომის ეპოქა“, ჯერემი რიფკინი აღნიშნავს, რომ შევაბიჯეთ ე.წ. ჰიპერ-კაპიტალიზმში, ან, უკეთ, „კულტურულ კაპიტალიზმში“, რომელიც „გამოცდილების“ ეკონომიკას ემყარება. ამ ეკონომიკაში თავად ცხოვრება ხდება კომერციული წამოწყება: მოგზაურობა და ტურიზმი, თემატური ქალაქები და პარკები, გასართობი ცენტრები, ჯანსაღი ცხოვრების წესი, მოდა და კულინარია, პროფესიული სპორტი, აზარტული თამაშები, მუსიკა, კინო, ტელევიზია, ვირტუალური სამყარო სულ უფრო სწრაფად ხდებიან  ახალი, ჰიპერ-კაპიტალიზმის  ცენტრალური ელემენტები. ჰიპერ-კაპიტალიზმისა, რომელიც კულტურულ გამოცდილებაზე წვდომას ყიდის. ამიტომაც, ბიზნესი ცდილობს გაიგოს რა ღირს მისი  კლიენტი  ცხოვრების თითეულ მომენტში. ეკონომისტები ალაპარაკდნენ იმაზე, რომ სივრცისა და მატერიის კომოდიფიკაცია დროისა და ადამიანის სიცოცხლის  კომოდიფიკაციამ შეცვალა. მიიჩნება, რომ მომავალში ყველაფერი ყიდვად გამოცდილებად იქცევა, ანუ ტრადიციულ, რწმენით, ემპათიითა და სოლიდარობით განპირობებულ  ურთიერთვალდებულებებსა და მოლოდინებს კონტრაქტზე დამყარებული ურთიერთობები, საწევრო გადასახადები, გამოწერა, ჰონორარები ჩაანაცვლებს. სავარაუდოდ, ახალ ეპოქაში, ადამიანები თავად არსებობას შეიძენენ პატარ-პატარა კომერციულ სეგმენტებად და მათი ცხოვრება ფილმივით აიგება, იმგვარად, რომ „ თითოეული მომხმარებლის ცხოვრებისეული გამოცდილება კომოდიფიცირდება და გარდაიქმნება თეატრალური სცენების, დრამატული მოვლენების და პერსონალური ტრანსფორმაციების დაუსრულებელ სერიებად“. რიფკინი ასე აჯამებს ამ ტენდენციებს: ახალ, ქსელების ეკონომიკაში რეალურად მხოლოდ იდეები და ხატები იყიდება.  ის პროდუქტები, რომლებშიც ეს იდეები და ხატები ხორციელდებიან, სულ უფრო ნაკლებ მნიშვნელობას იძენენ ეკონომიკურ პროცესებში. თუკი ინდუსტრიული ბაზარი ნივთებს ცვლიდა, ქსელის ეკონომიკა კონცეპტებზე წვდომას აბრუნებს. და აქ მაგალითად კვლავ Nike უნდა მოვიხმოთ - კომპანია, რომელიც სინამდვილეში  მხოლოდ ხატს ყიდის, არ გააჩნია ქარხნები, მანქანები თუ აღჭურვილობა და მხოლოდ მომწოდებელთა, ე.წ.  „წარმოების პარტნიორთა“ ფართო ქსელს ეყრდნობა. Nike მხოლოდ და მხოლოდ კვლევითი და დიზაინერული სტუდიაა, დახვეწილი მარკეტინგული ფორმულითა და დისტრიბუციის სისტემით.

არანაკლებ მნიშვნელოვანია, რომ თუ ინდუსტრიულ საზოგადოებაში მთავარი პროდუქტების რაოდენობა იყო, პოსტ-ინდუსტრიულმა საზოგადოებამ ის ცხოვრების ხარისხით ჩაანაცვლა. ამიტომაცაა, რომ ჩვენ არა პროდუქტებს, არამედ მათთან დროებით წვდომას ვყიდულობთ, ვთქვათ, ლიზიგის ან ფრენჩაიზინგის გზით. ისე ჩანს, თითქოს კაპიტალიზმი შორდება თავის მატერიალურ საწყისებს და დროითი ფენომენი ხდება, რადგან კლიენტებს საგნებზე მეტად მათი ფუნქციები სჭირდებათ. ამ კონტექსტში მომხმარებელი კლიენტი და პარტნიორი ხდება, რომელიც ყურადღებას, მითითებებს და, რაც მთავარია, გამოცდილებებს საჭიროებს. (საყურადღებოა, რომ ფსიქოანალიზიც ანაცვლებს „პაციენტს“ „კლიენტით“. და გამორიცხული არ არის, რომ ბევრი კლიენტისთვის თერაპია მხოლოდ ახალი გამოცდილების ყიდვაა.).

 კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი ჩვენი საზოგადოებისა ის არის, რომ თემი ხელახლა იძენს მნიშვნელობას, რადგან კომპანიები მთელი ძალით ცდილობენ თავიანთი კლიენტებისთვის მის შექმნას. ბევრი ფირმის სახელმძღვანელოში შეგვიძლია წავიკითხოთ კლიენტთან ურთიერთობის ოთხი ეტაპის შესახებ: პირველია ე.წ. „ინფორმაციასთან მიჯაჭვა“ რომლის დროსაც მომხმარებელი იგებს ახალი პროდუქტებისა და სერვისების შესახებ;  მეორე - „იდენტობასთან მიჯაჭვა“ , რომლის დროსაც მომხმარებელი თავისი თავის ბრენდთან იდენტიფიცირებას იწყებს; მესამე - „ურთიერთობასთან მიჯაჭვა“, რომლის დროსაც მომხმარებელი ბრენდთან კავშირს ამყარებს; და მეოთხე - „თემთან მიჯაჭვა“, რომლის დროსაც ბრენდმეიკერი კლიენტების კმაყოფილებას ამაღლებს იმით, რომ სულ მცირე, დაბადების დღის მისალოცებს უგზავნის მათ და, უკეთეს შემთხვევაში, ღონისძიებებსა და წვეულებებს აწყობს.

ტანსაცმლის ზოგიერთი ბრენდის მარკეტინგული სტრატეგია გათვლას აკეთებს თანასწორობის ილუზიაზე, რომელიც თანამედროვე საზოგადოების კლასობრივ დაყოფას ნიღბავს. ღარიბები Gap-ის მსგავსი ბრენდების ნაწარმს იმისთვის ყიდულობენ, რომ საშუალო კლასის წარმომადგენლებივით  გამოიყურებოდნენ, მდიდრები კი იმიტომ, რომ უფრო „ჩვეულებრივები“ გამოჩნდნენ. ეს ბრენდები ჩაცმულობაში გენდერულ განსხვავებებსაც სპობენ და არააქტუალურსაც ხდიან ძველ განსხვავებას მამაკაცებისა და ქალების ჩაცმის ეთიკას შორის.  რომ შევაჯამოთ, მოწმენი ვხდებით ტრანსფორმაციისა, რომლის შედეგადაც ნივთის გაყიდვას ხატით ვაჭრობა და თემის შექმნა ანაცვლებს. ამას ზურგს ის მოსაზრება უმაგრებს, რომ ადამიანებს არა მხოლოდ ის  სურთ, რომ საკუთარი თავისთვის და სხვებისთვის მოსაწონები იყვნენ, არამედ ისიც, რომ „მიეკუთვნებოდნენ“. თემის ძველი ფორმები (ოჯახები, კულტურული ჯგუფები) დაღმასვლას განიცდიან, რადგან გამომწერებად, კლუბების წევრებად, კლიენტებად გადაქცევით, ადამიანები ახალი ტიპის თემებზე წვდომას მოიპოვებენ. თუმცა, ამ ტრანსფორმაციების მიღმა დგას შეხედულება, რომლის თანახმადაც ცხოვრებისეული გამოცდილების ტოტალობამ კომერციული ღირებულება უნდა შეიძინოს. ისე ჩანს, რომ თავად ცხოვრება ხდება უმთავრესი კომერციული პროდუქტი. ბევრი გვაფრთხილებს, რომ როცა ცხოვრების ყველა ასპექტში ფულს გადავიხდით, კომერცია ჩვენი კოლექტური და ინდივიდუალური არსებობის უმაღლესი მსაჯული გახდება.

თუკი ამას ლაკანიანური Big Other ის ჭრილში განვიხილავთ, შეგვეძლება ახალი თემის ძიება Big Other-ის ძიებას გავუიგივოთ და დავასკვნათ, რომ კომპანიები სუბიექტის სწორედ ამ საჭიროებით სარგებლობენ, ექსპლუატაციას უწევენ მის სურვილს, აღიქვას თავი მწყობრი სოციალური სიმბოლური წესრიგის წევრად.  მაგრამ, რატომ იწვევენ ახალი ხატები და თემის ახალი ფორმები  შფოთვას?

 წინა თავში აღვნიშნე, რომ ყველაზე დიდ შფოთვას იმასთან დაკავშირებული კითხვები იწვევენ, თუ როგორი წარმოდგენა აქვს სუბიექტზე „სხვას“, ანუ სხვა ადამიანს და სოციალურ სიმბოლურ ქსელს. „სხვასთან“ შეჯახება ჯოჯოხეთად იქცევა სამი  მიზეზის გამო: სუბიექტისთვის პრობლემური შეიძლება იყოს სხვისი ბრძანება, სურვილი ან jouissance. მართალია  სხვისი“ ბრძანება ხშირად ჩვენამდე ასეთი კითხვის ფორმით აღწევს: „ვინ ვარ მე „სხვისთვის“? და „სხვის“   jouissance-ს ჩვენი საკუთარის მითვისებად აღვიქვამთ, მაგრამ  პრობლემა, რომელიც სუბიექტს „სხვის“ სურვილებთან მიმართებით უჩნდება, განსხვავებულ ლოგიკას მიჰყვება. სუბიექტს ხშირად ძალიანაც სურს მიიღოს მითითება „სხვისგან“ და ჯოჯოხეთი სწორედ მაშინ იწყება, როცა მას ვერ იღებს. მაგალითად გამოდგება ფსიქოანალიტიკური სიტუაცია, როცა პაციენტი აღშფოთებულია იმით, რომ ანალიტიკოსი მითითებებს არ გასცემს. პაციენტები ხშირად მოითხოვენ თერაპევტისგან ზუსტ ინსტრუქციებს, მაგრამ პასუხად ან სიჩუმეს იღებენ, ან კითხვებს, რომლებიც მათ პრობლემებს მათთანვე აბრუნებენ.

 ამგვარადვე, „ჭარბი არჩევანის“ საზოგადოების პრობლემაც ისაა, რომ, ერთი მხრივ, „სხვა“ სულ უფრო ნაკლებ მითითებას გასცემს, და, შესაბამისად სუბიექტი უფრო თავისუფალია, ვიდრე წარსულში, მეორე მხრივ კი, სუბიექტს გამუდმებით მოუწოდებენ თავის  jouissance-ს მისდიოს. ამიტომაც გვრჩება შთაბეჭდილება, რომ ძველი კულტურული შეზღუდვებისგან გავთავისუფლდით, შეგვიძლია თავად შევქმნათ ხატი იმისა, როგორები გვინდა ვიყოთ და, შესაბამისად, ბევრად მივუახლოვდით jouissance-ს, რომელმაც კმაყოფილება უნდა მოგვიტანოს. მაგრამ, მიუხედევად იმისა, რომ განვითარებული სამყაროს წარმომადგენლებს  ახლა თავისუფლება და არჩევანი თავს აყრიათ, სულაც არ ჩანან უფრო კმაყოფილნი თავიანთი ცხოვრებით, ვიდრე მათი წინამორბედები იყვნენ.

 და რატომ არ მოაქვს არჩევანის თავისუფლებას ბედნიერება? პასუხი jouissance-ის ლაკანიანურ განსაზღვრებაში შეგვიძლია ვიპოვოთ, რომლის თანახმადაც jouissance ჩვენთვის უცხო რამაა (ანუ მას რაციონალურად არ „ვირჩევთ“).  სწორედ ამიტომ აღმოვაჩენთ ხოლმე ყველაზე ტრავმატულსა და საზარელს მაშინ, როცა ვცდილობთ ის ვიყოთ, ვინც ვართ. მედია გვაიძულებს, მივიღოთ რაც შეიძლება მეტი სიამოვნება ცხოვრებისგან - მივაღწიოთ საუკეთესო ორგაზმს, ვიყოთ საუკეთესო მშობელი, მეუღლე, თანამშრომელი და ა.შ. ამიტომაც ინსტრუქციები იმასთან დაკავშირებით,  თუ როგორ მივაღწიოთ  jouissance-ს იმ ლოგიკას მიჰყვება, რომელიც ჟურნალ Cosmopolitan-ის ერთ-ერთ სათაურში შეგვიძლია ამოვიკითხოთ: „იყავი ის ვინც ხარ, ოღონდ - უკეთესი“. მაგრამ  „სხვისგან“  მითითებების ნაკლებობა მაინც არსებოს და სუბიექტი სავსებით თავისუფალია მიიღოს სიამოვნება, რომელიც კმაყოფილებას მოჰგვრის. შედეგად, სუბიექტის შფოთვა მხოლოდ იმატებს, რადგან მას უკვე სულ სხვა, შინაგან მითითებებთან შეჯახება უწევს - სუპერეგოს მითითებებთან. და შფოთვას თან დანაშაულის განცდა ერთვის.

Renata Salecl - შფოთვის შესახებ (ნაწილი I)

როცა გვეუბნებიან, რომ ახალ, შფოთვის ეპოქაში ვცხოვრობთ, პირველი, რაც თავში მოგვდის, ისაა, რომ იგი მოსალოდნელი კატასტროფების მატებასთან, ტერორისტული შეტევების, ფინანსური ბაზრის კოლაფსის, ეგზოტიკური დაავადებების, დამღუპველი ეკოლოგიური ცვლილებების, ომებისა და სამეცნიერო აღმოჩენების  საფრთხეებთანაა დაკავშირებული. თუმცა თავხედობა იქნებოდა იმის მტკიცება, რომ ჩვენი ცივილიზაცია უფრო მეტ შფოთვას განიცდის, ვიდრე მისი წინამორბედები, რომელთაც აგრეთვე უწევდათ ომებთან და კონფლიქტებთან, სიღარიბესთან და დაავადებებთან გამკლავება. და მაინც, მიუხედავად იმისა, რომ დღევანდელობის შესაძლო უბედურებები დიდად არ განსხვავდებიან უკვე ჩავლილთაგან, მხოლოდ თანამედროვე საზოგადოებისთვის დამახასიათებელი შფოთვები უკავშირდებიან დაუცველობის ახლებურ განცდებს, რომლებიც სათავეს გლობალური კაპიტალიზმის ბუნებიდან იღებენ. მართალია, დაუცველობის განცდა ყოველთვის იყო შრომის ბაზრის მამოძრავებელი, თუმცა, ადვილი დასანახია, რომ  პოსტ-ინდუსტრიულ საზოგადოებაში,  სოციალურ სიმბოლურ წესრიგში მომხდარი ტრანსფორმაციების გავლენით, სუბიექტის თვითშეფასებამ ცვლილებები განიცადა.

 როგორც ჩანს, კონსუმერული საზოგადოება არაადეკვატურობის სპეციფიკური განცდით სარგებლობს. ამ განცდის გავლენის შესაგრძნობად საკმარისია რომელიმე ქალთა ჟურნალს ან ყოველდღიური გაზეთების “style” რუბრიკას გადავავლოთ თვალი. აქ არა მხოლოდ რეკლამებსა და მოდის უახლეს ტენდენციებზე მსჯელობას, არამედ, რაც მთავარია, რჩევებს შევხვდებით. დღევანდელ ყოფას გადარჩენისათვის ბრძოლა განსაზღვრავს. ამიტომაც, გასაკვირი არაფერია იმაში, რომ ხშირად ვაწყდებით სტატიებს ისეთ თემებზე, როგორებიცაა: მარტოხელა გოგონას გზამკვლევი; ბედნიერი დედის საიდუმლო დღიური - როგორ გადავურჩეთ მშობიარობას ( ბავშვის გაჩენა ხომ „ძლიერ აზარალებს ქალებს, განსაკუთრებით ორმოცს მოდურად გადაცილებულებს“) ; რჩევები როგორ გავუმკლავდეთ რომანტიკულ ურთიერთობებს, ან მათ არქონას; დიეტები, სავარჯიშოები და ა.შ.

 ცხადია, დროთა განმავლობაში, თავად რჩევები რადიკალურად იცვლებიან:  ერთი ტიპური სვეტის არ იყოს,   „აქამდე საკმარისი ძილი ჩვენი იდეაფიქსი იყო, მაგრამ ახალი კვლევები აჩვენებს, რომ რაც ნაკლები გვძინავს, მით მეტხანს ვცოცხლობთ“. საბოლოო ჯამში, ასეთი ჟურნალები რჩევებისა და აკრძალვების უცნაურ ნარევს გვთავაზობენ, რომელიც თავს დამნაშავედ გვაგრძნობინებს. თუკი ოთხმოცდაათიანების იდეოლოგიური ბრძანებები  “Just do it!” და „Be yourself!” იყო, დღესდღეობით, ისე ჩანს, რომ მედია ახალი დევიზს გვახვევს თავს:  „რასაც არ უნდა აკეთებდე, ცუდად გააკეთებ. ამიტომაც, გიჯობს მიჰყვე ჩვენს რჩევებს, და თავიდან სცადო. “Just do it!” იდეოლოგია იმ მოსაზრებას ემყარებოდა, რომ სუბიექტი „თავისუფალია“, არ ცნობს ავტორიტეტებს და შეუძლია თავისი იდენტობის სურვილისამებრ შეცვლა. ისეთი შთაბეჭდილება რჩება, რომ ადამიანებმა გამოიღვიძეს, და გააცნობიერეს ამგვარ მცდელობათა საზღვრულობა. თუმცა, საქმე იმაში არ არის, რომ საბოლოოდ მივხვდით,  ჩვენს თავს ჩვენ არ ვქმნით, არ შეგვიძლია თავი დავაღწიოთ ძველ ავტორიტეტებს -  რელიგიასა თუ სახელმწიფოს - და კულტურულ და ბიოლოგიურ დეტერმინაციებზე მაღლა მდგომ ხელოვნების ნიმუშად ვიქცეთ. უფრო იმაშია, რომ თავად “Just do it!” იდეოლოგიამ კარი უსაზღვრო ოპტიმიზმს კი არა, სპეციფიკურ შფოთვას გაუღო. ის დაკავშირებულია თავად იმ იდეასთან ,რომ ჩვენი თავისგან ჩვენთვისვე მოსაწონი ხატის შექმნა შეგვიძლია - დღეს სულ უფრო მეტ ადამიანს ტანჯავს თავისი სხეული, და ამის გამო ხდება ისეთი დაავადებების მსხვერპლი, როგორებიცაა ანორექსია, ბულემია, ვარჯიშით გადატვირთვა, პლასტიკური ოპერაციებისა და შოპინგის მანია. და მაინც, რა არის ასეთი საზარელი თავად შესაძლებლობაში, ჩვენი თავისგან ხელოვნების ნიმუში შევქმნათ - თავისუფლად გადავწყვიტოთ, რა გზით გვინდა განვითარდეს ჩვენი ცხოვრება? რატომ იწვევს შფოთვის მატებას თავად არჩევანის (დაპირებული) თავისუფლება?

შფოთვა  სურვილსა  და  Jouissance-ს  შორის

ფროიდი ვარაუდობდა, რომ მოზრდილთა შფოთვა დანაშაულის გრძნობას უკავშირდება, და, ამგვარად - სუპერეგოსაც. ლაკანმაც ხაზი  გაუსვა ამ კავშირს და შენიშნა, რომ სუპერეგო შინაგანი ხმაა, რომელიც უბრძანებს სუბიექტს ისიამოვნოს, და, ამავდროულად, ირონიულად წინასწარმეტყველებს, რომ  სიამოვნების ძიება წარუმატებლობით დასრულდება. მართალია, ადვილია ამის საფუძველზე დაასკვნა, რომ შფოთვა დაკავშირებულია დანაშაულის განცდასთან, რომელსაც, თავის მხრივ, სუპერეგოს ბრძანება იწვევს, მაგრამ თავისუფლად შეგვიძლია ამ მოსაზრების ჩაბრუნება და იმის მტკიცება, რომ, რაოდენ პარადოქსულიც უნდა იყოს, შფოთვას წარუმატებლობის კი არა, წარმატების შესაძლებლობა წარმოშობს. აქ ორი ცნობილი ლაკანიანური შენიშვნა უნდა გავითვალისწინოთ: პირველი,რომ  შფოთვა არა ობიექტის ნაკლებობით, არამედ ნაკლებობის ნაკლებობითაა გამოწვეული - სხვა სიტყვებით, ნაკლებობის ობიექტი ნაკლებობის ადგილს იკავებს; და მეორე, შფოთვა გამყოფი ხაზია სურვილსა და jouissance-ს შორის. სურვილი ყოველთვის უკავშირდება უკმაყოფილებას (ობიექტის ნაკლებობას), jouissance-ს კი სუბიექტი ობიექტთან მიჰყავს, თუნდაც ძლიერი ტანჯვის ფასად. როცა ვამბობთ, რომ სურვილი ნაკლებობასთანაა დაკავშირებული, ნაჩქარევად არ უნდა დავასკვნათ არც ის, თითქოს არასდროს არსებობს ობიექტი, რომელსაც სურვილის დაკმაყოფილება შეუძლია, და არც ის, თითქოს ის სუბიექტები, რომლებიც გამუდმებით წუწუნებენ, რომ ობიექტი, რომელიც მოიპოვეს  „ის“ არ იყო,  განზრახ ეძებენ წარმატებას წარუმატებლობაში. სურვილის პარადოქსული თვისება სწორედ ისაა, რომ იგი უძირო ქვევრი არ  არის, რომელიც გამუდმებით შთანთქავს ობიექტებს და ვერასდროს კმაყოფილდება: სურვილი მხოლოდ მაშინ აქტიურდება, როცა სურვილის ობიექტს, ლაკანიანურ object a-ს - სხვა სიტყვებით, თავად ნაკლებობას -  ხვდება. თუმცაღა ნაკლებობა მაშინ კი არ იწყებს არსებობას, როცა სურვილის ობიექტს ვაღწევთ, არამედ მაშინ, როცა სურვილს jouissance ანაცვლებს. ანუ მაშინ, როცა მიღწეული არა სურვილის ბუნდოვანი ობიექტი, არამედ ისეთი ობიექტია, რომელიც სპეციფიკურ სიამოვნებას იწვევს, რომელსაც ხშირად ტკივილი ახლავს და ამიტომაც, აშინებს სუბიექტს. სასიყვარულო ურთიერთობებში ასე ხდება მაშინ, როცა ისტერიული სუბიექტი, რომელიც დიდხანს მიისწრაფვოდა კონკრეტული პარტნიორისკენ, საბოლოოდ ამყარებს მასთან სექსუალურ კავშირს და მიუხედავად ყველაფრისა, შედეგით შეძრწუნებული შორდება ობიექტს. თუმცა, შეიძლება პრობლემა ის კი არ იყოს, რომ სუბიექტს სურს თავისი სურვილი დაუკმაყოფილებლად დატოვოს, (ანუ გააგრძელოს სწრაფვა მიუწვდომელი ობიექტისაკენ) არამედ ის, რომ სუბიექტი მეტისმეტად დაუახლოვდა  jouissance-ის ობიექტს. ამ კონტექსტში, ლაკანი შენიშნავს, რომ ორგაზმი შფოთვის მდგომარეობაა, რომელსაც სუბიექტი ადვილად იტანს, თუმცა ასევე შეიძლება იყოს მომენტი, რომლის აცილებასაც სუბიექტი ძლიერ ცდილობს.  
მაშინ როგორ უკავშირდება შფოთვა  წარუმატებლობას? რატომ ცდილობს სუბიექტი ასე ხშირად და ასეთი თავგანწირვით თავიდან აიცილოს წარმატება? შფოთვა ხშირად აღიქმება, როგორც დაუკმაყოფილებლობის მდგომარეობა, მღელვარება, რომელსაც სუბიქტი განიცდის მაშინ, როცა თავისი ცხოვრებას ვერ ეგუება. მაგრამ, ფსიქოანალიტიკური თეორიის ჭრილში შეიძლება ასე არ იყოს, რადგან შფოთვა უპირველესად აფექტია, რომელიც jouissance-თან მტკივნეული შეჯახების შესახებ გვაფრთხილებს. მაშასადამე, მას, ვინც წარმატებად ჰარმონიის ნეტარ განცდას კი არა jouissance-თან მიახლოვებას მიიჩნევს, შფოთვა jouissance-გან იცავს და საშუალებას აძლევს,სურვილს სიცოცხლე შეუნარჩუნოს.

როგორ იყენებს ამ შფოთვას თანამედროვე კაპიტალისტური იდეოლოგია? ადვილი შესამჩნევია,რომ მთელი მარკეტინგული სისტემა, რომელსაც კაპიტალიზმი ემყარება, იყენებს სურვილის ლოგიკას და ქმნის განცდას, რომ რა მატერიალური სიკეთეებსაც უნდა ვფლობდეთ, მაინც არასდროს გვაქვს „ის“. თუმცა, თუ სურვილის ლოგიკას jouissance-ის ლოგიკით ჩავხლართავთ, კაპიტალიზმის მიერ შფოთვის გამოყენება ახალ მნიშვნელობას შეიძენს.

შფოთვის გაანალიზებისას კირკეგორი მიიჩნევს, რომ ის უკავშირდება შესაძლებლობას არსებობაში.კირკეგორთან შფოთვა სპეფიციკურ კავშირშია თავისუფლებასთან - ან, მისი სიტყვებით, თავისუფლების აქტუალობასთან- როგორც შესაძლობის შესაძლებლობა. თუ სუბიექტი თავისუფალია, მაშასადამე მშფოთვარეც,რაკი არსებობს ეს ურთიერთდამოკიდებულება, რაკი თავისუფლებას „შესაძლებლობის შესაძლებლობას“ ახლავს თან. კირკეგორი სწორედ ამიტომ ასკვნის,რომ შფოთვა, საბოლოო ჯამში, საკუთარი თავის წინაშე შფოთვაა - ერთადერთი მსაჯული მე ვარ და ყველაფერი, რასაც ვაკეთებ,ჩემზეა დამოკიდებული. ამიტომაც, შფოთვა უკავშირდება შესაძლებლობას შეგეძლოს, მაგრამ,ხშირად წააგავს განცდას, რომელსაც პირდაღებულ უფსკრულში ჩახედვა აღძრავს. მიუხედავად იმისა, რომ, ერთი შეხედვით, კირკეგორის მსჯელობები შფოთვაზე და თანამედროვე კაპიტალიზმის ანალიზი სხვადასხვა განზომილებებს განეკუთვნებიან, შესაძლებელია იმის ჩვენება, რომ პოპულარული დისკურსი შფოთვაზე, რომელიც ყურადღებას ამახვილებს კონსუმერისტულ საზოგადოებაში თითქოსდა არსებულ არჩევანთა სიჭარბეზე, ზედმიწევნით თანხვდება ლოგიკას, რომელსაც კირკეგორი თავის დროზე ჩაწვდა.

როგორ ოპერირებს ე.წ. არჩევანთა სიჭარბე?ბოლო ოცი წელია დომინირებს იდეოლოგია, რომლის თანახმადაც ადამიანები სულ უფრო ბედნიერები და წარმატებულები გახდებიან, თუკი საუკეთესო პროდუქტებს შეარჩევენ. ამიტომაც, ერთი მხრივ, გამოჩნდა უამრავი ახალი ნივთი, მწარმოებელი და მიმწოდებელი, ხოლო, მეორე მხრივ,არჩევანი თვითმიზნად იქცა. ზოგიერთი სოციალური მეცნიერი საუბრობს „თავისუფლების ტირანიაზე“,რაკი დღეს მომხმარებლები იძულებულნი არიან გააკეთონ არჩევანი ისეთ მოვლენებზე, რაზე გავლენის ქონასაც აქამდე ვერც კი წარმოიდგენდნენ (ან, სულაც, არ სურდათ, ის ჰქონოდათ).ამის კარგი მაგალითია ელექტროენერგიის მომწოდებლის არჩევის შესაძლებლობა, რომელმაც საგულისხმო შფოთვა გამოიწვია მომხმარებლებში, რაკი, როგორც „New York Times”-ის სტატია განმარტავს, „ენერგიის მომწოდებელზე შფოთვამ ადამიანის ბუნებიდან რაღაც ღრმად ჩამალული გამოიტანა სააშკარაოზე“.პრობლემა მხოლოდ ის არ არის, რომ ადამიანებს არ სურთ მუდმივად აღიქმებოდნენ ავტონომიურ,რაციონალურ მომხმარებლებად: „როცა საქმე ელექტროენერგიას ეხება, იდუმალ და საშიშ ფენომენს, რომელიც თანამედროვე ყოფის საფუძველია, ამერიკელებს უბრალოდ ცოტათი ეშინიათ მარტო დარჩენის“. მიიჩნევა, რომ შფოთვას ორი მიზეზი იწვევს:პირველი, რომ აღარავინ განკარგავს საზოგადოებას, და მეორე, რომ ეს არჩევანის თავისუფლება მომხმარებლებს კი არა, კორპორაციებს ანიჭებს ძალაუფლებას. როცა ინტერნეტით ვვაჭრობთ,კორპორაციები აგროვებენ ძლიერ ღირებულ ინფორმაციას ჩვენი სურვილების და ხარჯვის ეთიკის შესახებ. ისე ჩანს, რომ შფოთვას ერთდროულად ისიც იწვევს, რომ ძალაუფლება აღარავის შერჩა,და ისიც, რომ ისინი ვისაც შერჩა (კორპორაციები), მას ფარულად ახორციელებენ.

თუ დღეს ადამიანები შფოთვაზე საუბროვენ, აუცილებლად მოიხმობენ მოსაზრებას, რომ ახლა უკვე უწევთ გააკეთონ არჩევანი თავიანთ სექსუალობასთან, ქორწინებასთან და ბავშვის ყოლასთან დაკავშირებულ ისეთ საკითხებზე, რომლებიც წარსულში არჩევანის სფეროს არ განეკუთვნებოდნენ. მაგრამ,ერთი შეხედვით, რაც უფრო მეტია შესაძლო არჩევანი, მით უფრო ადვილია თითოეულ შემთხვევაში იდეალური გამოსავლის პოვნა. ეს არა მხოლოდ მათ ეხება, ვინც მობილური ოპერატორის გამოცვლას აპირებს უკეთესი შემოთავაზების მისაღებად, არამედ მათაც, ვინც რომანტიკულ პარტნიორს ეძებს. თუ დავაკვირდებით იმ სახელმძღვანელოების რაოდენობის ზრდას, რომლებიც სიყვარულის პოვნაში გვეხმარებიან, ცხადი გახდება,რომ დღესდღეობით სიყვარული განსაკუთრებით დიდ შფოთვას იწვევს და ადამიანები ყველა გზას მიმართავენ, რომ ამ შფოთვას თავი დააღწიონ. თანამედროვე კონსუმერისტულ საზოგადოებაში პარტნიორის ძიება იმავე ლოგიკას ექვემდებარება, რომელსაც - მაქანის ყიდვა: პირველ რიგში,ბაზრის დაწვრილებით შესწავლაა საჭირო. შემდგომ სასურველი ობიექტის ღირსებათა ჯეროვანი შეფასება, კონტრაქტით თავის დაზღვევაც არ იქნებოდა ურიგო და, გარკვეული დროის შემდეგ,ძველის ახლით ჩანაცვლებაც.

Micah M. White - ალტერმოდერნის დაბადება

პოსტმოდერნული აზროვნების საფუძვლებს სვორტმორის კოლეჯში სწავლის პირველსავე სემესტრში ვეზიარე. შედარებითი ლიტერატურის პროფესორმა სალექციო კურსი იმით დაიწყო, რომ მოგვიწოდა, უარი გვეთქვა ბინარულ აზროვნებაზე. სანამ უაზროდ შევყურებდით, მან დაფა ორ ნაწილად დაყო და გვთხოვა ჩამოგვეთვალა დუალიზმები, რომლებიც ჩვენი სამყაროს სტრუქტურას ქმნიან. დასაწყისისთვის რამდენიმე მაგალითი შემოგვთავაზა : მამაკაცი/ქალი, თეთრი/შავი - და ჩვენც ავყევით : მდიდარი/ღარიბი, ჭკვიანი/სულელი/, ადამიანი/ცხოველი, მაგარი/ბანძი, გამხდარი/მსუქანი... თამაში მანამ გაგრძელდა, სანამ დაფა არ გაივსო და აუდიტორიაში ცარცის ბუღი არ დადგა. შემდგომ ლექტორმა გვკითხა, ვხედავდით თუ არა რამე უცნაურს სიაში, რომელიც ახლახანს შევადგინეთ.

პასუხი ადვილად იკითხებოდა დაფაზე : მარცხნივ „კარგი“ ცნებები - მაგარი, გამხდარი, მდიდარი, ჭკვიანი, თეთრი - აღმოჩნდნენ. მარჯვნივ კი - მათი  ანტონიმები, დასაცინი სიტყვები.  აუდიტორია უმალვე ჩასწვდა პოსტმოდერნული ფილოსოფიის მთავარ სათქმელს : აქამდე, დასავლური აზროვნება სამყაროს ბინარულ ოპოზიციებად ყოფდა, რომლებიც ერთ მხარეს მეორეზე უპირატესობას ანიჭებდნენ.  გაკვეთილის პოლიტიკური ქვეტექსტიც ნათელი იყო : ჩაგვრა საფუძველს ჩვენი აზროვნებიდან იღებს და გზა ემანსიპაციისკენ ბინარული ოპოზიციებისგან თავის დაღწევაზე გადის.

თუმცა, პოსტმოდერნული პროექტი, რომელიც მიზნად ბინარული აზროვნების დაძლევას ისახავს, ბევრად კომპლექსურია, ვიდრე ერთი შეხედვით ჩანს. პირველ რიგში, მიზანს ცნებებისთვის ადგილების შეცვლით და ერთდროს  დაჩაგრულთათვის უპირატესობის მინიჭებით ვერ მივაღწევთ. პრობლემა ის კი არ არის, თუ  რომელი ცნებაა პრივილიგირებული, არამედ თავად მცდარი შეხედულება, რომ ყოფიერება ორ, დაშორებულ და კონკურენტულ ნაწილად შეგვიძლია დავყოთ. ამიტომაც, პოსტმოდერნული აქტივიზმის ამოცანა განსხვავებათა გაბუნდოვნება და პრობლემატიზება გახდა, რასაც დუალისტური აზროვნების განადგურება უნდა მოჰყოლოდა შედეგად.  ეს ყველაფერი პოლიტიკური ემანსიპაციის სახელით ხდებოდა. ყოველ შემთხვევაში,  განზრახვა ეს  იყო.

მოდერნულობის ტრაგედიების ფონზე, მას შემდგომ, რაც მილიონობით ადამიანი გაჟლიტეს იმიტომ, რომ არიელების და არაარიელების გამყოფი ხაზის  არასახარბიელო მხარეს აღმოჩნდნენ, დუალიზმების დეკონსტრუქციის პროექტი პოზიტიურ სიახლედ უნდა ჩათვლილიყო. მართლაც, კატეგორიათა მკაცრი წესრიგის დარღვევის მთავარი ხერხი - იმაზე მითითება, რომ დომინანტური ცნება მხოლოდ „სხვების“ ექსკლუზიის ხარჯზე განისაზღვრება -  ეფექტურად დაუპირისპირდებოდა ნაცისტური ევგენიკის ფსევდომეცნიერულ პროექტს. თუმცა პოსტმოდერნიზმის მთავარი პრობლემა ისაა, რომ მან ძლიერ დაიგვიანა.  მართალია, მას შეეძლო გამოსავალი ეპოვა მეორე მსოფლიო ომის გენოციდისგან, მაგრამ იმ დროისთვის, როცა დუალიზმების დეკონსტრუქციის პროექტი აკადემიურ სივრცეშიც გავრცელდა და ფართო საზოგადოებამდეც დავიდა, ჩაგვრა უკვე ბინალური აზროვნების შენარჩუნებას კი არა, მის საპირისპირო პროცესს, ჰიბრიდიზაციის ზრდას ემყარებოდა. ეს თანამედრო ფილოსოფიის ტრაგიკომედიაა : ის, რასაც წინააღმდეგობის იარაღად, წამყვანი თეორიის ჩვენი მოძრაობის მიზნებისთვის გამოყენებად მივიჩნევთ, სინამდვილეში ჩვენივე მონობის ბორკილებია. და როცა ბინარული აზროვნება უარვყავით, სტატუს-კვოს არ დავპირისპირებივართ... გავაძლიერეთ ის.

მაგალითად დელიოზისა და გატარის magnum opus-ის „ათასი პლატო : კაპიტალიზმი და შიზოფრენია“ ორმაგი ბედისწერა გამოდგება. 1980 წელს საფრანგეთში გამოცემისთანავე, ის მემარცხენე აქტივისტების, ანარქისტების, კულტურული დისიდენტების სახელმძღვანელო გახდა. მიშელ ფუკომ, პოლიტიკაში ჩართული ფრანგი ფილოსოფოსების სიმბოლომ, ისიც კი განაცხადა რომ „ შესაძლოა ოდესმე  ამ საუკუნეს  დელიოზისა ეწოდოს“ და ეს განცხადება ბევრმა იმის წინასწარმეტყველებად აღიქვა, რომ 68 წლით შთაგონებული  ანტიკაპიტალისტური ბრძოლა გამარჯვებით დაგვირგვინდებოდა.

და მიუხედავად ამისა, თავისი წიგნის „ორგანოები სხეულების გარეშე“ ბოლო თავში ჟიჟეკი ამბობს , რომ დელიოზის ფილოსოფიის მიმდევრები ანარქისტები კი არა, გვიანდელი კაპიტალისტები არიან : ...რომ შევაჯამოთ და უფრო მკაფიოდ გამოვთქვათ, ფუკოს, დელიოზისა და გატარის, წინააღმდეგობის   ფილოსოფოსთა, ჰეგემონური ძალაუფლების ქსელების მიერ განდევნილ პოზიციათა  უდიდეს დამცველთა, ნააზრევი პრაქტიკაში იქცა ახალი, აღმავალი მმართველი კლასის იდეოლოგიად“.  ჟიჟეკის აზრით, მცდარმა წარმოდგენამ, რომ დელიოზი წინააღმდეგობის ფილოსოფოსია, მიგვიყვანა საგანგაშო მდგომარეობამდე, როცა ალტერგლობალიზმის უმთავრესი თეორეტიკოსების რიტორიკა საეჭვოდ თანხვდება  გლობალიზაციის იდეოლოგთა  მოსაზრებებს. მოიხმობს რა ცალკეულ მაგალითს, ჟიჟეკი განაგრძობს : „..როცა ნაომი კლეინი წერს რომ „ნეოლიბერალური ეკონომიკა, ყველა დონეზე  ცენტრალიზაციის, კონსოლიდაციისა და ჰომოგენურობისკენ მიისწრაფვის“ და ის „მრავალფეროვნებასთან ბრძოლაა“, ხომ არ აღწერს კაპიტალიზმის იმ მოდელს, რომლის დღეებიც დათვლილია?  ვითომ ამ კრიტიკას თანამედროვე კაპიტალისტი ინოვატორებიც არ დაეთანხმებოდნენ? განა თავად კორპორატიული მენეჯმენტის უახლესი ტრენდიც  „ძალაუფლების დივერსიფიკაცია, ლოკალური კრეატიულობის მობილიზება და თვით-ორგანიზების ხელშეწყობა“ არაა? განა  ანტიცენტრალიზაცია „ახალი“, ციფრული კაპიტალიზმის მთავარი ატრიბუტი არ ხდება?

ჟიჟეკის ამ მწარე კრიტიკას განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ის სძენს, რომ, ფაქტობრივად, მემარცხენე პოლიტიკური თეორიის მთელ ხაზს მიემართება, დელიოზის „სიმრავლეებიდან“ (multiplicités) ნეგრისა და ჰარტის „მულტიტუდამდე“ (multitude). რაკი მას დამაჯერებელი პასუხი ჯერ არ გასცემია, რთულია ეჭვი არ შეიტანო იმ პოსტმოდერნულ ტაქტიკებში, რომლებსაც მივდევდით.  სანამ ბარიერებს ვარღვევდით და საზღვრებს ვკვეთდით, კონსუმერიზმმა თავისი გლობალური ექსპანსია იმით  ხომ არ დააჩქარა, რომ იდენტობების წინააღმდეგ მიმართულ ძალისხმევაზე მოითბო ხელი?

და ახლა, ახალი ეპოქის განთიადზე, როცა პოსტმოდერნულობა ნელ-ნელა ალტერმოდერნულობაში გადადის, ვხედავთ, რომ ჩვენ მიერ უარყოფილი დუალიზმები არათუ ბუნდოვანდებიან, არამედ საბოლოოდ ქრებიან. რაკი აღარ შეიძლება დარწმუნებით თქვა რა არის ვირტუალური და რა - რეალური, რა - ადამიანური და რა - ცხოველური, რა -ორგანული  და რა - გენეტიკურად მოდიფიცირებული, ზოგს ნოსტალგია იპყრობს და სურს ახალი სიცოცხლე შთაბეროს  ჩავარდნილ ანტიმოდერნულ პროექტს, რომელიც განსხვავებების წაშლას ისახავდა მიზნად. სანამ ქორო - კიბერპანკების და აქტივისტების და კაპიტალისტების და ტექნოკრატების  - უგალობს განუსხვავებელ განსხვავებას ციფრულსა და მის მიღმა არსებულ სამყაროს, ორგანულსა და სინთეტიკურს, ადამიანსა და მანქანას შორის, უმნიშვნელოვანესი განსხვავებაც ქრება - წინააღმდეგობასა და კოლაბორაციონიზმს აღარაფერი მიჯნავს.

დიდი გამბედაობაა საჭირო იმის სამტკიცებლად, რომ ამ ეპოქაში განსხვავებები კვლაც მნიშვნელოვანია - განსხვავება ამხანაგისა და მომხმარებლისა, ადამიანისა და ანგარებისა, სულაც, ღირსეული ცხოვრებისა და უბრალო მოხმარებისა  -  და რომ გენოციდურ მოდერნისტულ პროექტთან დაბრუნების გარეშეც შეგვიძლია გავკვალოთ ახალი ბილიკი.ბილიკი,  რომელსაც სულიერ სიმდიდრესა და მატერიალურ სიხარბეს შორის განსხვავება აქცევს გზად.